De tweede workshop die Kompas (red. schrijvers van het vrijeschoolkompas) bezoekt is de workshop Diep Luisteren van Kirsten Koppel, onderzoeker en docent bij het Lectoraat Waarde(n) van Vrijeschoolonderwijs aan de Vrijeschool Pabo.

Kirsten Koppel deed onderzoek naar luistervaardigheid. Aanleiding voor haar onderzoek was haar eigen ervaring. In de voortgangsgesprekken die zij in haar lespraktijk voerde, merkte zij dat haar studenten zich dikwijls niet helemaal gehoord voelden. Het onderzoek dat zij vervolgens deed bestond uit een literatuuronderzoek, een analyse van eigen gesprekken en interviews met “goede luisteraars”. Tijdens deze workshop neemt Koppel ons mee in haar bevindingen.

Theorie U
In het literatuuronderzoek komt Koppel al snel uit bij Otto Scharmer. In zijn boek ‘De essentie van Theorie U’, introduceert Scharmer het begrip ‘diep luisteren’. Daarin onderscheidt Scharmer vier niveaus van luisteren die hij koppelt aan het beschikken over een Open Mind, Open Heart, en Open Wil. Koppel legt de verschillende niveaus kort uit. Op het eerste niveau luister je slechts oppervlakkig en herken je vooral wat je zelf al weet. Op het tweede niveau ga je verder, waarbij je feitelijk luistert en ook opmerkt wat afwijkt van je eigen kennis of gedachten. Je beschikt hier over een Open Mind. Het derde niveau vraagt om empathie, waarbij je je inleeft in het standpunt van de ander. Hier spreekt Scharmer van een Open Heart. Het vierde niveau, generatief luisteren, is zeldzamer en impliceert een diepere verbinding, waarbij je samen opgaat in een groter geheel en toekomstperspectieven zichtbaar worden. Dit getuigt van een Open Wil. Als je als luisteraar van niveau een naar niveau vier evolueert, kan de spreker in toenemende mate het gevoel ervaren gehoord te worden.

Wanneer je je als luisteraar van het ene naar het volgende niveau wilt bewegen, zul je vooral moeten loslaten. Elke stap die je naar een volgend niveau zet, vraagt wat van je. De beweging van downloaden naar feitelijk luisteren vraagt bijvoorbeeld om bewustzijn en het loslaten van eigen oordelen. Het vraagt om anders naar de wereld te willen kijken. Om met een open hart te kunnen kijken naar een ander, zul je je als luisteraar moeten kunnen inleven in het standpunt van de ander. Als een spreker bijvoorbeeld aangeeft zenuwachtig te zijn, is dat het uitgangspunt van het gesprek. Ook al ziet de luisteraar geen enkele reden voor spanning of zenuwen.
Voor het bereiken van luisteren met een open wil, geeft Scharmer aan dat het gaat om het loslaten van angst.

Er zijn vele theorieën over luisteren. Toch is het niet voor niets dat Koppel juist de theorie van Scharmer als onderwerp van haar workshop tijdens dit symposium kiest. De theorie strookt namelijk met de mensvisie waarop het vrijeschoolonderwijs gestoeld is.

Praktijkonderzoek
In het tweede deel van haar onderzoek analyseert Koppel een aantal van haar eigen begeleidingsgesprekken met studenten. Een zelfonderzoek. Ze kijkt naar eigenschappen en attitudes die helpen om tot een goed gesprek te komen. Ze ontdekt dat ze de eigenschappen en attitudes het best kan omschrijven als deugden. Dat wil zeggen als kwaliteiten die vragen om een beweeglijke balans tussen te veel en te weinig van een bepaalde houding. Dat klinkt abstract, maar Koppel geeft het voorbeeld van de eigenschap terughoudendheid. Het kan helpen wanneer je je in een gesprek terughoudend opstelt. Zorgt de terughoudendheid ervoor dat je jezelf helemaal wegcijfert en verliest, dan schiet je te ver door en is deze houding niet meer helpend. Het gaat dus om de juiste balans. Als tweede voorbeeld noemt Koppel zelfvertrouwen. Met zelfvertrouwen een gesprek ingaan kan eveneens helpend zijn, maar alleen wanneer er een juiste balans is gevonden tussen bijvoorbeeld onzekerheid en arrogantie.

Nadat Koppel op deze manier met een kritische blik naar zichzelf heeft gekeken, neemt ze een aantal diepte-interviews af met mensen waarvan ze weet of heeft gehoord dat het goede luisteraars zijn. De vraag daarbij is: Hoe word je een goede luisteraar? Welke elementen maken een gesprek tot een goed gesprek? Hoewel niet iedere goede luisteraar dezelfde voorwaarden noemt en misschien wel niet iedere luisteraar hetzelfde verstaat onder een goed gesprek, wordt een aantal aspecten meerdere keren genoemd. Koppel deelt ze onder in drie categorieën:

• Aspecten die uiterst praktisch zijn en direct toepasbaar zoals: terughoudend zijn in het oordeel, voorbereid zijn, je nieuwsgierigheid aanzetten (doorvragen tot je het voor je ziet), geen adviezen geven, in het moment zijn. (groen in het schema hieronder)
• Aspecten die je kunt leren (bijvoorbeeld in coaching cursussen): lichaamssignalen waarnemen, inleven in de ander, mededogen voor waar de ander naartoe vlucht, fouten mogen en durven maken, confrontaties niet uit de weg gaan. (geel in het schema)
• Aspecten die een langere investering vragen: dagelijks reflecteren, dagelijks mediteren, levenservaring. (rood in het schema)