Vrijeschoolkompas
Vrijeschoolkompas
Het vrijeschoolkompas beschrijft de eigentijdse onderwijsvisie van het vrijeschoolonderwijs aan de hand van acht uitgangspunten.
In het kort
Veel mensen ervaren de meerwaarde van het vrijeschoolcurriculum. De veilige leeromgeving bijvoorbeeld, of de aandacht voor de pedagogische basis die aan de didactiek ten grondslag ligt. Toch is de visie achter het vrijeschoolonderwijs voor velen (gedeeltelijk) onbekend. Waarom werken wij zoals we werken? Hoe kijken we naar het onderwijs en naar de leerling? Hoe vertaal je de kernbegrippen van de uitgangspunten van de vrijeschool naar de praktijk? Vanuit acht uitgangspunten helpt het vrijeschoolkompas om antwoorden te formuleren.
1. Menskunde
Het vrijeschoolonderwijs gaat uit van de antroposofische menskunde. Dit biedt handvatten en perspectieven waarmee leraren naar leerlingen kunnen kijken. In de praktijk betekent dit dat de leraar verder kijkt dan de cognitieve ontwikkeling en prestaties van een leerling, zoals we die vaak proberen te vangen in cijfers. Het gaat om een evenwichtige persoonlijke ontwikkeling van leerling tot mens die richting en betekenis kan geven aan het eigen leven. Hier komt het antroposofische mensbeeld om de hoek kijken waarbij de mens wordt omschreven als een geheel van lichaam, ziel en geest. Vanuit dit menskundig perspectief wordt het alledaagse handelen in de klas vormgeven.
2. Leeftijdsfasen
Het basisidee op de vrijeschool is dat elke ontwikkelingsfase van een mens een periode van grofweg zeven jaar beslaat. Elk van deze fases heeft een eigen typering op fysiek, emotioneel en cognitief gebied. Op de vrijeschool weerspiegelt de leerstof de ontwikkeling van het kind volgens deze leeftijdsfasen. Om die reden wordt leerstof binnen het vrijeschoolonderwijs ontwikkelstof genoemd.
3. Curriculum
Op vrijescholen geven leraren het curriculum vorm, passend bij de ontwikkelingsfase, de kinderen en de leraar. Het leerplan is zo opgebouwd dat alle vakken in onderlinge samenhang de ontwikkeling van het kind ondersteunen. Door kunstzinnig onderwijs willen we kinderen zowel intellectueel, creatief en sociaal uitdagen om zijn mens-zijn te ontplooien.
4. Pedagogisch-didactisch handelen
Hoewel de inhoud van de lessen verschilt per leeftijdsfase, hanteert de vrijeschoolleraar steeds dezelfde pedagogisch-didactische uitgangspunten. Als leraar ben je niet alleen bezig met het aanleren van kennis, houding en vaardigheden. Minstens net zo belangrijk zijn inzicht, enthousiasme en persoonlijke vondsten. Geen vat vullen dus, maar een vuur ontsteken.
5. Autonomie van de leraar
Op de vrijeschool is autonomie heel belangrijk. Alleen door aan te sluiten op de individuele ontwikkelingsweg van het kind zijn leraren in staat om kinderen op te voeden tot vrije volwassenen. Vanuit de gezamenlijke visie op onderwijs krijgen leraren ruimte om zelf hun lessen vorm te geven.
6. Verbondenheid
Door ervaringen en activiteiten aan te bieden die klas overstijgend of schoolbreed zijn, werken vrijescholen aan het vormen van een sterke gemeenschap. Zodat kinderen zich gezien voelen en leren wat het is om mens te zijn tussen andere mensen in deze wereld.
7. Spirituele oriëntatie
De opgroeiende mens wil zicht krijgen op vragen als: wat ben ik? wie ben ik? wat kom ik hier doen? welke talenten heb ik? Daarnaast wil het de wereld leren kennen. Spirituele oriëntatie neemt een belangrijke plaats in binnen de antroposofie, de basis voor de pedagogisch-didactische visie van de vrijeschool. Vrijeschoolonderwijs gaat ervan uit dat opvoeders, ouders en leraren degenen zijn die kinderen - op weg naar volwassenheid - hierin ondersteunen.
8. Onderwijs van mens tot mens
In het vrijeschoolonderwijs spelen leraren een cruciale rol. Zij kennen de visie en achtergronden van de verschillende vakken en activiteiten in het curriculum. Zij verbinden zich dag na dag met hun leerlingen. Zij verzorgen onderwijs vanuit hun kennis en verbondenheid. Op hun manier, vanuit hun eigenheid. Kinderen hebben dat nodig om zich optimaal te kunnen ontwikkelen.
9. Diversiteit en inclusie
‘Ik zie rond in de wereld…’ met die woorden beginnen vrijeschoolleerlingen hun dag. Vrijescholen streven ernaar dat alle leerlingen, leraren en ouders zich thuis voelen op school, zichzelf mogen zijn en zichzelf en de diverse samenleving kunnen herkennen in het onderwijs. Dat vraagt in ieder tijdsgewricht iets anders. Dit thema gaat in op diversiteit en het streven naar inclusief vrijeschoolonderwijs. Welke initiatieven om inclusie te bevorderen bestaan er al en hoe kun je zelf als school of als leraar stappen zetten?
Een mens is een mens door andere mensenDesmond Tutu
Waarom werken we zoals we werken?
Steeds meer ouders en kinderen kiezen voor vrijeschoolonderwijs. Zij ervaren de meerwaarde van het vrijeschoolcurriculum. De veilige leeromgeving bijvoorbeeld, of de aandacht voor de pedagogische basis die aan de didactiek ten grondslag ligt.
Toch is de visie achter het vrijeschoolonderwijs voor velen (deels) onbekend. Waarom werken wij zoals we werken en hoe vertaal je de kernbegrippen van onze uitgangspunten naar de praktijk?
Veel (startende) leraren en ouders komen deze vragen tegen. Een actueel document dat leraren helpt om eigen antwoorden te formuleren op deze vragen ontbreekt nog. Omdat het zonde zou zijn als waardevolle delen van de visie verloren zouden gaan of als gewoontes voortgezet worden zonder dat mensen nog weten waarom, is dit pedagogisch-didactisch kompas in het leven geroepen.
Hoe werkt dit kompas?
Het kompas is opgebouwd aan de hand van acht uitgangspunten. Zeven daarvan zijn gebaseerd op de uitgangspunten die Elan Leibner hanteert in The Seven Core Principles of Waldorf Education*. Het achtste uitgangspunt: vitaliteit, is gebaseerd op de vijfde dimensie, zoals beschreven in Het bouwwerk van de Waldorf-pedagogie van Valentin Wember **.
Wij beschrijven hierin een eigentijdse onderwijsvisie van vrijeschoolonderwijs en geven handreikingen voor een pedagogisch-didactische aanpak die daaruit voortkomt. Wij hebben dit in ‘gewone taal’ gedaan, vanuit de antroposofische bron en aansluitend bij modern, voor vrijescholen relevant onderzoek over leren en onderwijzen. Daarbij hebben we steeds geprobeerd de intenties voor de leerling en de leraar te benoemen, die uit de uitgangspunten en aanpakken spreken. We hopen dat het kompas leerkrachten uitnodigt om ieder voor zich of als team deze intenties en uitgangspunten als fundament gebruiken om zelf vorm te geven aan eigentijds vrijeschoolonderwijs.
Thema's, interviews en achtergronden
Dan zijn er ook nog verschillende thema’s. Dit zijn werkwijzen of principes die verbonden zijn met een of meerdere uitgangspunten. Binnen de acht uitgangspunten van het kompas wordt op diverse plaatsen verwezen naar deze thema's. Aan de hand van interviewfragmenten wordt hierbij ook gekeken naar voorbeelden uit de praktijk.
Thema: Verhalen vertellen
Leraren op de vrijeschool vertellen veel verhalen. Dat heeft een duidelijke reden. Hier gaan we in dit thema uitgebreid op in. Je leest eerst over het hoe en waarom van verhalen vertellen. Daarna lees je over de inhoud en de rol van verhalen in het vrijeschoolonderwijs. Tot slot gaan we in op een mogelijke verbreding van de vertelstof.
Thema: Jaarfeesten
De jaarfeesten worden op de vrijeschool vol overgave gevierd. Op het vaste ritme van de natuur gaan we het hele jaar rond. Van Sint-Michaël aan het begin van het schooljaar tot de grote boog van Kerst tot aan Sint Jan.
Thema: Planeetkwaliteiten
Het vrijeschoolonderwijs kent in de leeftijd van 14 tot 21 jaar een indeling naar zeven 'planeetkwaliteiten'. Deze helpt om gedrag te benoemen, zonder daarmee een leerling direct in een hokje te stoppen.
Thema: Temperamenten
Ieder mens heeft zijn eigen fysieke en mentale eigenschappen, specifiek gedrag en reacties op prikkels van buitenaf. In dit thema behandelen we de vier verschillende temperamenten om ze te herkennen en gebruiken.
Thema: Getuigschriften
Elk jaar wanneer de zomervakantie nadert, krijgen de leerlingen van de vrijeschool een getuigschrift. De leerlingen kijken hier naar uit. Maar wat is een getuigschrift precies en hoe ga je ermee om?
Thema: Kunstzinnig onderwijs
Kunst vertraagt; kunst geeft ons tijd en vele vormen waarin we onze verlangens kunnen ontmoeten, ze kunnen omvormen, wegen kunnen vinden om in en met de wereld te zijn...
Thema: Kunstzinnig onderwijs (voorbeelden)
Hier volgen enkele voorbeelden uit de praktijk van het vrijeschoolonderwijs. Het zijn geen voorschriften, maar voorbeelden bedoeld om te inspireren en je verder op weg te helpen.
Thema: Periodeonderwijs
Eén van de belangrijke pijlers van de vrijeschool is het periodeonderwijs. In dit thema lees je over het hoe en waarom van het periodeonderwijs en wat dit voor jou als leraar betekent.
Thema: De pedagogische wet
Verschillende behoeften van leerlingen in verschillende fases kunnen we verklaren vanuit de pedagogische wet. In dit thema gaan we hier dieper op in zodat we dit bewust kunnen toepassen.
Thema: Herhaling en ritme
Met een breed vakkenaanbod, rijk aan ritmische werkvormen kunnen we het cognitieve, het kunstzinnige en het praktische aanspreken.
Interview: welke rol speelt spirituele oriëntatie in de lesstof?
Welke rol speelt spirituele oriëntatie in de lessen van vrijeschoolleraar Hanneke van der Steen en hoe inspireert zij andere leraren in hun werk? Ze neemt ons mee in haar werk als leraar én opleider.
Interview: de leraar als inspirerend mens
Waarom is vitaliteit volgens Wieke Wieke van Hoek vooral op de vrijeschool zo belangrijk? ‘Juist het vrijeschoolonderwijs gaat uit van de gedachte dat de leraar ertoe doet’, legt ze uit: ‘Het idee is dat leerlingen mogen leren van wie de leraar is als mens. Wie jij als leraar bent is dus van wezenlijk belang voor een gezonde verbinding tussen jou en de leerlingen. Daarom is het belangrijk dat je weet waar jouw brandstof ligt, wat jou tot inspirerend leraar maakt.’
Interview: ervaring met 39 jaar periodeonderwijs
In dit artikel deelt Trix Roem haar inzichten over de essentie van periodeonderwijs, de kracht van autonomie in leren, en het belang van voortdurende groei voor zowel leerlingen als docenten. Want, zoals Trix treffend verwoordt: "Elke periode leer ik iets nieuws."
Interview: het mooiste wat je kunt zijn is jezelf
Na een lange carrière in het regulier onderwijs, maakte Jaap Veenstra vier jaar geleden de overstap naar de Widar Vrijschool Groningen. Welke rol speelt spiritualiteit in zijn leven en hoe geeft hij het spirituele een plek in zijn onderwijs?
Interview: Werkelijk kijken met Frank de Kiefte
Nienke Gielen, leerkracht op vrijeschool De Driestroom in 's Hertogenbosch, interviewt Frank naar aanleiding van zijn publicatie 'De kunst van de didactiek' uit 2019. Frank is verbonden aan de Vrijeschool Pabo in Leiden waar hij de vakken Nederlands, didactiek en pedagogie verzorgt. Frank geeft ook les aan zij-instromers.
Artikel: Wat een kunst
In mei 2018 nam Lilian Schrijvers afscheid van de Widar Vrijeschool Groningen. Zij begon in 1982 als remedial teacher, werd vervolgens intern begeleider en adjunct-directeur en was gedurende al deze jaren één van de dragers van de uitgangspunten van het vrijeschoolonderwijs. Doordrongen van de overtuiging dat het kunstzinnig onderwijs wezenlijk is voor de ontwikkeling van het kind, hield zij bij haar afscheid een lezing voor ouders en leerkrachten.
Werkgroep Kompas
Een groep van vier auteurs die ruime ervaring heeft met lesgeven in de onder- en bovenbouw van de vrijeschool, werkt aan de invulling van het vrijeschoolkompas. Onder supervisie van het lectoraat aan de Hogeschool Leiden, schoolleiders en bestuurders uit het primair en voortgezet vrijeschoolonderwijs verzamelen zij informatie en schrijven zij de teksten.
Contact
Heb je vragen of opmerkingen óf wil je graag contact opnemen met de werkgroep van het kompas? Stuur dan een e-mail naar de Vereniging van vrijescholen.