Pedagogisch-didactisch kompas voor vrijeschoolleraren
in het primair onderwijs en het voortgezet onderwijs
Steeds meer ouders en kinderen kiezen voor vrijeschoolonderwijs. Zij ervaren de meerwaarde van het vrijeschoolcurriculum. De veilige leeromgeving bijvoorbeeld, of de aandacht voor de pedagogische basis die aan de didactiek ten grondslag ligt.
Toch is de visie achter het vrijeschoolonderwijs voor velen (deels) onbekend. Waarom werken wij zoals we werken en hoe vertaal je de kernbegrippen van onze uitgangspunten naar de praktijk?
Veel (startende) leraren en ouders komen deze vragen tegen. Een actueel document dat leraren helpt om eigen antwoorden te formuleren op deze vragen ontbreekt nog. Omdat het zonde zou zijn als waardevolle delen van de visie verloren zouden gaan of als gewoontes voortgezet worden zonder dat mensen nog weten waarom, is dit pedagogisch-didactisch kompas in het leven geroepen.
De grote vraag voor de toekomst zal zijn: hoe moeten we ons ten opzichte van kinderen gedragen, wanneer we zodanig willen opvoeden dat ze als volwassenen steeds beter kunnen omgaan met het sociale, het democratische en het liberale?Rudolf Steiner, grondlegger vrijescholen
Het doel van het vrijeschoolonderwijs is leerlingen opvoeden tot zo volledig mogelijk en unieke mensen, verbonden met het grotere geheel waar zij deel van uitmaken. Het onderwijs is niet alleen op persoonlijke of individuele ontwikkeling gericht, maar streeft juist ook maatschappelijke en collectieve doelen na. Het onderwijs is gericht op het zodanig opvoeden van kinderen en jongeren dat ze als volwassenen gevoel hebben ontwikkeld voor verschillende aspecten van de samenleving. Je zou de samenleving in kunnen delen in drie hoofdgebieden (zie groene kader hieronder): het economisch leven (productie, distributie en consumptie ter bevrediging van menselijke behoeften), het rechtsleven (wetten, regels en afspraken) en het culturele leven (religie, wetenschap, kunsten en opvoeding). In het rechtsleven mag het principe van de gelijkheid heersen (het democratische), in het culturele leven mag de vrijheid heersen (het liberale) en het economisch leven mag uitgaat van broederschap (het sociale). Met het vrijeschoolonderwijs streven we deze driedeling na.
Al tijdens de eerste wereldoorlog formuleert Rudolf Steiner zijn ideeën over de oorzaken en de oplossingen van de sociale noden van het begin van de 20e eeuw die zijns inziens mede geleid hebben tot de eerste wereldoorlog. Hij baseert zich daarbij op de ongezonde ontwikkelingen in de Europese industrielanden die geleid hebben tot onoplosbare problemen op sociaal gebied. Zijn oplossing ligt in het besef dat de maatschappij net zoals het menselijk organisme een drieledig organisme is, elk deel met zijn eigen kenmerken en wetmatigheden, en waartussen een beweeglijk maar gezond evenwicht moet heersen. Emil Molt, toenmalige directeur van de Waldorf-Astoria-sigarettenfabriek was hier enthousiast over en vroeg Rudolf Steiner om vanuit deze gedachte een school vorm te geven om de naoorlogse jeugd op te voeden. Dit werd de vrijeschool.
‘De vraag is niet, wat de mens moet kunnen en weten teneinde zich in de bestaande sociale orde te kunnen voegen; maar wel, wat er in aanleg in de mens aanwezig is en in hem ontwikkeld kan worden. Pas dan kan de opgroeiende generatie de maatschappij steeds opnieuw met nieuwe krachten verrijken.’
Een bekend motto van de vrijeschool is ‘worden wie je bent’ of ‘volwassen in de wereld willen staan’. Hier bedoelen we mee dat je:
● zodanig autonoom bent dat je op basis van authenticiteit, oordeelkundigheid en innerlijke vrijheid kunt denken, voelen en handelen waarbij denken, voelen en willen met elkaar verbonden zijn (vrijheid);
● in alles wat je doet, denkt en voelt, ervaart dat je verbonden bent met de wereld om je heen (broederschap);
● bereid bent om denken, voelen en handelen, zo vorm te geven dat je je wilt inzetten voor anderen en de wereld, terwijl je recht doet aan jezelf, aan die anderen en aan de wereld. (gelijkheid)
Om leerlingen te laten worden wie zij zijn en om hen volwassen in de wereld te kunnen laten staan, moeten zij zich in de volle breedte kunnen ontwikkelen. Daarbij staat het ontwikkelen van het denken, voelen en willen centraal. Daarnaast is het belangrijk dat leerlingen vaardigheden leren, de wereld leren kennen en zo leren waarnemen dat zij hun eigen oordeel kunnen gaan vormen.
Leerlingen leren zichzelf kennen: Wie ben ik? Wat kan ik? Hoe ga ik met de wereld om? Op welke manier kan ik aan de wereld bijdragen? Wat zijn mijn talenten en ook: wat zijn mijn drempels? En tegelijkertijd: ik ben hier met andere mensen op deze wereld. Hoe ga ik met hen om? Het vrijeschoolonderwijs wil kinderen de gelegenheid bieden om al die aspecten van het leven tegen te komen. Zo kunnen zij oefenen, zich ontwikkelen, zich bewust worden van tegenstellingen. Ook leren zij dat het leven een voortdurende zoektocht is naar een balans tussen die tegenstellingen.
Dit kompas geeft een overzicht van de bouwstenen die het doel van het vrijeschoolonderwijs ondersteunen. Zo kun je alle uitgangspunten en thema’s zien als manieren om het doel na te streven.
Het kompas is opgebouwd aan de hand van acht uitgangspunten. Zeven daarvan zijn gebaseerd op de uitgangspunten die Elan Leibner hanteert in The Seven Core Principles of Waldorf Education. Het achtste uitgangspunt: vitaliteit, is gebaseerd op de vijfde dimensie, zoals beschreven in Het bouwwerk van de Waldorf-pedagogie van Valentin Wember.
Wij beschrijven hierin een eigentijdse onderwijsvisie van vrijeschoolonderwijs en geven handreikingen voor een pedagogisch-didactische aanpak die daaruit voortkomt. Wij hebben dit in ‘gewone taal’ gedaan, vanuit de antroposofische bron en aansluitend bij modern, voor vrijescholen relevant onderzoek over leren en onderwijzen. Daarbij hebben we steeds geprobeerd de intenties voor de leerling en de leraar te benoemen, die uit de uitgangspunten en aanpakken spreken. We hopen dat het kompas leerkrachten uitnodigt om ieder voor zich of als team deze intenties en uitgangspunten als fundament gebruiken om zelf vorm te geven aan eigentijds vrijeschoolonderwijs.
Dan zijn er ook nog verschillende thema’s. Dit zijn werkwijzen of principes die verbonden zijn met een of meerdere uitgangspunten. Binnen de acht uitgangspunten van het kompas wordt op diverse plaatsen verwezen naar deze thema's. Aan de hand van interviewfragmenten wordt hierbij ook gekeken naar voorbeelden uit de praktijk.
Biesta, G.J.J. (2011). De school als toegang tot de wereld.: een pedagogische kijk op goed onderwijs. IN R. Klarus en W. Wardekker (Eds.), Wat is goed onderwijs? Bijdragen uit de pedagogiek (p. 15-35). Den Haag: Boom Lemma uitgevers.
Biesta, G.J.J. (2014). http://nivoz.nl/artikelen/wat-is-goed-onderwijs-over-kwalificatie- socialisatie-en-subjectivering/)
Deci, E. L., & Ryan, R.M. (2012). Motivation, personality, and development within embedded social contexts: An overview of self-determination theory. In R.M.Ryan (Ed.), Oxford handbook of human motivation (pp. 85-107). Oxford, UK:Oxford University Press. doi: 10.1093/oxfordhb/9780195399820.001.0001
Clercq Zubli, E. de (2001). Inleiding. In R. Steiner, Opvoeden en onderwijzen als sociale opgave. Hemrik: Nearchus C.V.
Mayo, A. (2015). Lectorale rede: Autonomie in verbondenheid: waarde(n)vol onderwijs voor nu en in de toekomst. Leiden: Hogeschool Leiden.
Steiner, R.(1919). GA 295: Erziehungskunst; Seminarbesprechungen und Lehrplanvorträge. Stuttgart, 23 augustus 1919.
Steiner, R. (1966). Opvoeding van het kind in het licht van de anthroposofie. Zeist: Uitgeverij Vrij Geestesleven.
Steiner, R. (2001). Opvoeden en onderwijzen als sociale opgave. Hemrik: Nearchus C.V.
De opzet van het kompas is in een brede werkgroep van betrokkenen vormgegeven. De teksten zijn geschreven door Marijn Ruhaak (freelance journalist en leerkracht Nederlands op het Geert Groote College), Bregje Beerman (onderwijskundige), Lilian Schrijver (oud-vrijeschoolleerkracht, arts en pedagoog) en Nienke Gielen (leerkracht op vrijeschool De Driestroom in 's Hertogenbosch) onder supervisie van een stuurgroep bestaande uit Aziza Mayo (lector Waarde(n) van vrijeschoolonderwijs, Hogeschool Leiden), Ilja van Geel (schoolleider Vrijeschool De Zwaneridder), Coralie Pluut (rector Geert Groote College), Wanda Kasbergen (bestuurder Stichting Pallas) en Frans Ebskamp (bestuurder Stichting VSNON).
Heb je vragen of opmerkingen óf wil je graag contact opnemen met werkgroep van het kompas? Stuur dan een e-mail naar de Vereniging van vrijescholen.
In het verlengde van het kompas is er voor leraren ook een vrijeschoolwiki, waarop lesmaterialen worden uitgewisseld, die passen bij de pedagogische visie van de vrijeschool. Vooralsnog gaat het om lesmaterialen voor het voortgezet onderwijs. Het platform wordt gevormd voor en door leraren van de vrijeschool en heeft als doel elkaar te inspireren en instrumenten aan te reiken om lessen vorm te geven.